Elmin Həqiqət Olduğunu Sübut Etmək

2024 Müəllif: Daisy Haig | [email protected]. Son dəyişdirildi: 2023-12-17 03:05

Bu yaxınlarda tibbi qərar qəbuletməsində dəlillərə əsaslanan məlumatların rolu barədə məlumat axtararkən Neil DeGrasse Taysonun aşağıdakı sitatına rast gəldim:

"Elmin yaxşı tərəfi budur ki, buna inanıb inanmamağınız həqiqətdir."

Bəyanat haqqında ilkin təəssüratım tam razılıq idi. Həm peşə həm də şəxsi həyatıma kifayət qədər sərt faktiki standartlarla yanaşıram, davamlı sübut axtarır və vacib qərarlar qəbul etmək və ya çətinliklərlə mübarizə ilə əlaqədar ehtimalları araşdırıram.

Daha çox nəzərdən keçirdikdə, iddianın həqiqətən "həqiqi" dünyada nə qədər yaxşı olduğunu düşündüm. İnsan təbiəti, anlamadığımız şeyləri anlamağa ümidsiz bir ehtiyac yaradır. Etdiyimiz hər şey qəti şəkildə doğru və ya yalan ifadələrə təcrid olunsa, çox gözəl olardı. Ancaq reallıq bunu nadir hallarda hər zaman olduğu kimi göstərir.

Yetərincə məlumatımız və ya məlumatımız olmadığı bir şeylə tez-tez qarşılaşırıq. Bunu etdikdə, bilinməyənləri başa düşmək üçün mübarizəmizdə bir təhsil və təcrübənin birləşməsindən istifadə edirik. Bu, xüsusilə müəyyən bir mövzunu elmi dərk etməməyimiz və təcrübəmizin biliklərimizə ən böyük töhfə verməsinə icazə verdiyimiz zaman daha aydın görünür. Bu baş verdikdə, "uyğunlaşma qərəzi" olaraq bilinən hadisədə iştirak edirik.

Konformasiya qərəzi, məlumatı birinin qabaqcadan düşündüyünü təsdiqləyən bir şəkildə axtardığımızda və ya şərh edərkən meydana gəlir. "İnanıram", "düşünürəm", "bu mənim üçün məntiqlidir" və ya "məntiqlidir …" kimi ifadələr, adətən, konformasiya qərəzli ifadələrdən əvvəl gəlir.

Nümunə olaraq, gördüyüm demək olar ki, hər bir köpək xəstəsi yaxası geyinir. Gördüyüm köpək xəstələrinin bir çoxunda lenfoma var. Buna görə də yaxaların itlərdə lenfoma səbəbi olduğu qənaətinə gələ bilərəm. İtlərdə xərçəng inkişafı üçün müstəqil bir risk faktoru kimi bir yaxanın varlığını araşdırmaq üçün hazırlanmış bir tədqiqat işindən xəbərsiz olduğum üçün, iddiam elmi əsasdan daha çox konformasiya qərəzindən irəli gəlirdi.

Təəssüf ki, tibbi terminologiyaya və fiziologiyanın əsaslarına yiyələnməyənlər, xüsusilə sağlamlıqları və ya ev heyvanlarının sağlamlığı ilə əlaqədar olaraq, sürtük marketinq üsulları üçün hədəf ola bilərlər.

Hər dəfə “orqanizmi zərərsizləşdirmək”, “sistemi təmizləmək” və ya “immunitet sistemini gücləndirmək” iddiası ilə yeni bir məhsulla qarşılaşanda düşünürəm. Elmi ağlım bu ifadələrin tamamilə mənasız olduğunu bilir. Qaraciyərimin və böyrəklərimin ehtiyac duyduğum bütün detoksikasiya və təmizləməni onsuz da etdiyini bilirəm. İmmunitet sistemimin gücləndiriləcəyini bilirəm, ehtimal ki, öz hüceyrələrimə hiddətlə hücum etməyə başlayacaqdı.

Elmi kəşfin sübut olunmamış müşahidələrə və fikirlərə şübhə altına alındığını bildiyim üçün də mübarizə aparıram. Elmi cəhətdən həqiqət olduğumuzu bildiyimiz bir nöqtədə naməlum idi. Və elmi cəhətdən sübut edilmiş konsepsiyalar da əlavə tədqiqatla təkzib edilə bilər.

İştirak etdiyim hər tədqiqat layihəsi mücərrəd anlayışlardan, təcrübə və düşüncədən qaynaqlanırdı. Tədqiqatları çökdürən müşahidələrin təmiz şansla və ya dəlillərə əsaslanan məlumatlarla meydana gəldiyini soruşmaq üçün hazırlanmışdır. Əlbəttə ki, elmi mülahizələr işin həqiqi dizaynında ən böyük rol oynadı, lakin ilkin fərziyyənin düşünülməsi ilə maraqlanan bir ağıl məsuliyyət daşıyırdı.

Statistikalar bir nəzəriyyənin etibarlılığını qiymətləndirmək üçün barometrimizdir. Statistikalar əhəmiyyət göstərdikdə, fərziyyəni həqiqət kimi qəbul edirik. Əhəmiyyət qazanılmazsa, rədd edilir və elmi cəhətdən yalan hesab olunur.

Təcrübə mənə deyir ki, statistik əhəmiyyəti və ya əhəmiyyətsizliyi qəbul etmək həmişə getmək üçün ən doğru yol deyil. Statistika manipulyasiya edilə bilər və tədqiqatlar səhv ola bilər. Diqqəti cəlb edən nəticələr son dərəcə kiçik seçmə ölçülərindən və ya maraqlı şəkildə hazırlanmış tədqiqatlardan əldə edilə bilər. Təcrübəmə və xəstələrimlə bağlı qərarların verilməsində nə qədər vacib olduğuma dəyər verirəm, hətta nəzəriyyəmin doğru olduğunu sübut edən heç bir dəlil əsaslı məlumat olmadıqda belə.

İnansa da, inanmasa da elm doğrudurmu? Bu alim üçün belə düşünmək maraqlı bir sualdır.